Wabi-sabi (侘寂) H πεμπτουσία της Iαπωνικής Aισθητικής

Wabi-sabi (侘寂)


Όλοι οι πολιτισμοί από την γέννηση τους ανέπτυξαν ιδεώδη που αφορούσαν τις αισθητικές αξίες με τεράστιες ιδεολογικές διαφορές...

Αυτά τα ιδεώδη είναι εντελώς υποκειμενικά και κρύβουν συνήθως βαθύτερες φιλοσοφικές έννοιες έως και θρησκευτικές δοξασίες που έχουν τις ρίζες τους στο μακρινό παρελθόν. Εάν δεν έχεις γαλουχηθεί με αυτά είναι πολλές φορές δύσκολο να κατανοήσεις και να  αποδεχθείς αυτές τις αισθητικές αξίες, πόσο μάλλον να τις κάνεις μέρος της σκέψης σου και του τρόπου ζωή σου ή να τις εκφράσεις μέσω καλλιτεχνικών δημιουργιών.

Wabi Sabi, είναι η πεμπτουσία της ιαπωνικής αισθητικής…για οτιδήποτε μας περιβάλλει και είναι μέρος της ζωής μας…είναι η  συνειδητοποίηση και η αποδοχή του κύκλου της ζωής ώς φυσική εξέλιξη.

 

Στην ρουστίκ μορφή του ως επί το πλείστον στις μέρες μας συνδέεται με το κομμάτι των τεχνών. Όπως συμβαίνει σε κάθε παράδοση, ο σύγχρονος τρόπος ζωής και τα παγκοσμιοποιημένα πρότυπα αισθητικής μας αποξενώνουν στην καθημερινότητα από τέτοιες παραδόσεις.

Η ρίζες αυτής της φιλοσοφίας σε πρώιμη μορφή χρονολογούνται πριν τον 6ο μ.χ. αιώνα μέσα από την αρχαία ανιμιστική θρησκεία των Ιαπώνων τον Σιντοϊσμό ή Σίντο (Δρόμος των Θεών) όπου τα φυσικά στοιχεία συνήθιζαν να λατρεύονται ώς θεότητες και βασική δοξασία ήταν…ότι όλα έχουν ψυχή και πνευματική υπόσταση... από το πιο ταπεινό χαλίκι μέχρι τον πιο μεγαλοπρεπή κεραυνό...

Η βασική προσέγγιση όμως και ο καθορισμός των “κανόνων” του Wabi Sabi άρχισε μετά τον 6ο μ.Χ. αιώνα, όταν εισήχθη σταδιακά στην Ιαπωνία από την Κίνα και την Κορέα ο Βουδισμός  που ήδη είχε δεχτεί επιρροές   και φιλοσοφικές κατευθύνσεις από τον Κομφουκιανισμό (Confucianism) και τον Ταοϊσμό (Taoism).  Στην Ιαπωνία αναμείχθηκε με την ανιμιστική θρησκεία του Σιντοϊσμού κυριαρχώντας  στο πέρασμα του χρόνου η βουδιστική παράδοση Μαχαγιάνα (Mahāyāna) της Βόρειας Ασίας από την οποία προέρχεται η Βουδιστική σχολή Ch'an, (Σχολή Διαλογισμού Τσαν),  ο κινέζικος τρόπος σκεπτικισμού zuo Ch’an, (ένα είδος διαλογισμού που ονομάζεται “za Ζen” στα Ιαπωνικά).

 Το Ch’an, το οποίο είναι γνωστό πλέον στη Δύση με το ιαπωνικό όνομα Zen, διδάσκει ότι το δεκτικό πνεύμα μπορεί να βρει  φώτιση (Satori) οπουδήποτε και κάθε στιγμή κατά των διαλογισμό με μια απότομη έκλαμψη.

ΖΕΝ

Μέσα από αυτή την σχολή και την συνύπαρξη της με τις αρχαίες παραδόσεις  των Ιαπώνων θεσπίστηκαν τα θεμέλια για την φιλοσοφία Wabi-Sabi.

Η σημασία των λέξεων  Wabi-Sabi είναι πολύ δύσκολο να αποδοθεί αφού μέσα σε μονάχα δυο λέξεις περικλείονται μια συστάδα εννοιών και φιλοσοφιών που θα τις αναλύσουμε παρακάτω...

Αρχικά και σε πρώιμο στάδιο η λέξη Wabi σήμαινε  η μοναξιά της ζωής στη φύση, σε αρμονία με την φύση,  μακριά από την κοινωνία. Η λέξη Sabi σήμαινε.. φθαρτός,  αυτό που αλλοιώνεται με την πάροδο του χρόνου...  

Μετά την είσοδο του βουδισμού στην Ιαπωνία και κατά τη διάρκεια της περιόδου Kamakura (1185- 1333), η Σχολή  Διαλογισμού Τσαν (Ch'an, Zen Buddhism) δίδασκε ανάμεσα σε πολλά άλλα ότι τα πάντα είναι παροδικά, όλα είναι ατελή και τίποτα δεν είναι τέλειο, τίποτα δεν τελειώνει.  Σταδιακά αναμείχθηκε με την παραδοσιακή ντόπια θρησκεία του Σίντο, πράγμα που οδήγησε  στη δημιουργία ενός ορεινού ασκητισμού που είναι γνωστός ως Σουγκέντο (Shugendō 修験道) με τον οποίο η φώτιση (Satori) και η ένωση με το θεό επιτυγχάνεται μέσα από την κατανόηση της σχέσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης ενώ απαρνιόταν την εγκόσμια υπόσταση τους και κάθε υλική εξάρτηση...

Οι πρώτοι άνθρωποι που έδωσαν διαφορετική σημασία στις λέξεις Wabi-Sabi είναι οι Βουδιστές μοναχοί της σχολής Zen, οι οποίοι μέσα από την απλή και ταπεινή ζωή τους που ήταν πάντα σε αρμονία με την φύση,  φρόντιζαν η εγκόσμια υπόσταση τους - που ήταν μια προετοιμασία για καθημερινό διαλογισμό και πνευματική υπέρβαση (Nirvana) - να είναι όσο το δυνατόν πιο απλή, βρίσκοντας την ολοκλήρωση και την γαλήνη μέσα από την ομορφιά της καθημερινότητας μετατρέποντας την σε μέσο για την πνευματική εξέλιξη του ατόμου.

Μέρος της καθημερινότητας τους ήταν οι τελετές τσαγιού -  το τσάι ήταν πολύ σημαντικό για τους μοναχούς που τους  βοηθούσε να παραμείνουν ξύπνιοι κατά την διάρκεια των μακρών διαλογισμών.  Τις τελετές (Japanese tea ceremony) προετοίμαζαν Tea Masters θεσπίζοντας απλές τελετές αλλά με πολύ συγκεκριμένες διαδικασίες που ήταν πάντα σε αρμονία με την φύση... ένας από αυτούς ο Sen no Rikyū τον 16 αιώνα θεωρείται ότι συνέδεσε το τελετουργικό του τσαγιού με την έννοια Wabi-Sabι. Αυτή η απλή τελετή και αυτός ο τρόπος ζωής  εκφράζει το πνεύμα του Wabi-Sabi και αντανακλά τις αρχές της απλότητας και της φυσικότητας που συνδέονται με την Βουδιστική σχολή Zen.

Παίρνοντας το Wabi-Sabi άλλη έννοια…..

Τώρα η έννοια Wabi υποδηλώνει την απλότητα.. ταπεινότητα.. το φτωχό.. αυτό που είναι σε αρμονία με την φύση.. την μη εξάρτηση από υλικά αγαθά.. την ικανοποίηση με τα απλά πράγματα της ζωής, στην διδαχή και προτροπή να εμπνευστούμε από την φύση.. να παραδειγματιστούμε από την σοφία της.  Επίσης μπορεί να αναφερθεί στην ιδιορρυθμία.. την μοναδικότητα η και τις ανωμαλίες που προκύπτουν από τη διαδικασία κατασκευής ενός αντικειμένου.. οι οποίες προσθέτουν μοναδικότητα και κομψότητα.

Sabi είναι η διδαχή  ότι η εκλεπτυσμένη ομορφιά είναι εφήμερη.. είναι η παραδοχή της  ομορφιάς  που έρχεται με την ηλικία σαν φυσική εξέλιξη.. όταν η ζωή του αντικειμένου και η παροδικότητα αποτυπώνεται πάνω του μόνο με την επιρροή του χρόνου και τις τυχαίες φυσικές συμπτώσεις η και αλλαγές που επιφέρονται με τη χρήση του.. 

Ολόκληρη η φράση  μας καλεί να σταματήσουμε να επιδιώκουμε το τέλειο  γιατί δεν υπάρχει, να αναιρέσουμε εικόνες ή πόθους τελειότητας όπως αυτά τα έχουμε στο μυαλό μας... μας προτρέπει να δούμε γύρω μας με μια άλλη ματιά υπερνικώντας την ματαιοδοξία μας..  να εκτιμήσουμε το ταπεινό.. το απλό.. το ασήμαντο μέσα στην απεραντοσύνη.. το ανεπηρέαστο από οτιδήποτε μη φυσικό..  την ομορφιά των πραγμάτων ως έχουν.. την ομορφιά που αφήνει η πάροδος του χρόνου η και οι καιρικές συνθήκες, να αναγνωρίσουμε την ομορφιά σε ότι μπορεί να φαίνεται συνηθισμένο.. ατελές..  παράτυπο η μη συμβατικό.. να εκτιμήσουμε την ομορφιά σε ένα αντικείμενο που το αποτέλεσμα της εικόνας του είναι παραμορφωμένο από κάτι που έχει συμβεί κατά τύχη..

Η αποδοχή αυτής της αισθητικής και η εφαρμογή της σε αντικείμενα κατασκευασμένα από τον άνθρωπο, δημιουργεί μια εικόνα που μπορεί να επιφέρει μέσα μας  μια αίσθηση γαλήνης, μια πνευματική ανάταση, μια μελαγχολία, μια ισορροπία, την αίσθηση της επαφής με την φύση. Τότε αυτό το αντικείμενο θα μπορούσε να θεωρηθεί Wabi-Sabi... 

Wabi-Sabi και bonsai.. Η παραδοσιακή Ιαπωνική αισθητική είναι συνδεδεμένη με τα Bonsai από τα πρώτα βήματα της...

Η μινιμαλιστική φιλοσοφία του wabi Sabi αποτυπώθηκε σε όλες τις πτυχές της ιαπωνικής ζωής με το να επιβάλει την αφαίρεση όλων των περιττών στοιχείων και την υιοθέτηση μόνο των ουσιωδών. Αποτελούσε, πλέον, την βασική Ιαπωνική αισθητική αντίληψη σε όλες τις ιαπωνικές μορφές τέχνης, ξεκινώντας από την κεραμική και στην συνέχεια με την αρχιτεκτονική ναών και κήπων, την ζωγραφική, την ποίηση κλπ.

Δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση η τέχνη των Bonsai, η οποία μεταφέρθηκε στην Ιαπωνία με την  έλευση των βουδιστών μονάχων. Βασική επιδίωξη της τέχνης των Bonsai ήταν η απεικόνιση της φύσης ως έχει. Ο καλλιτέχνης  δεν επιδίωκε την τελειότητα αλλά την επαφή του με την φύση ώστε να επέλθει η φώτιση (Satori)...

Η δημιουργία ενός bonsai ήταν μια πράξη διαλογισμού μέσω πρακτικών της διδασκαλίας του Zen…τα Bonsai  θεωρούνταν ως αντικείμενα πνευματικού σκεπτικισμού και αντιπροσώπευαν  την αρμονία ανάμεσα στην φύση, τον άνθρωπο και την ψυχή του μέσα από τον κανόνα των τριών σημείων ενός ασύμμετρου τριγώνου όπου το χαμηλότερο σημείο συμβολίζει τη γη, το μεσαίο τον άνθρωπο και το υψηλότερο τον παράδεισο.

Τα Bonsai δίδασκαν στον καλλιτέχνη την ταπεινότητα μέσα από την διδαχή ότι  ένα δέντρο που είναι μικρό και μεγαλώνοντας μπορεί να αποκτήσει τεράστιες διαστάσεις μπορεί όμως να μείνει και να ζήσει μικρό και ταπεινό αντιπροσωπεύοντας την απελευθέρωση από τον υλικό κόσμο και την υπέρβαση σε μια απλούστερη ζωή..

Δίδασκαν την ομορφιά της ωριμότητας που επέρχεται με την πάροδο του χρόνου μέσα από την ηλικία, τις κακουχίες αλλά και την υγιή υπόσταση  που μπορεί να έχει το  δέντρο μέσα από την ιστορία του.

Δίδασκαν την υπομονή και την προσήλωση που πρέπει να έχει ο καλλιτέχνης για το επιθυμητό αποτέλεσμα..

Με γνώμονα την εξειδίκευση της τεχνοτροπίας, κατασκευής και συντήρησης ενός bonsai, οι Ιάπωνες έκαναν μεγάλες προσπάθειες προς την τελειοποίηση της τέχνης. Πολλοί από τους αισθητικούς κανόνες και βελτιώσεις που εξακολουθούν να ισχύουν έως σήμερα οφείλονται σε αυτούς.

Ο συνδυασμός της εξειδίκευσης με την φιλοσοφία του Wabi Sabi αποτυπώνονται σε επτά βασικές αρχές που κάθε καλλιτέχνης πρέπει να ακολουθεί ώστε να  επιτύχει τη δημιουργία ενός bonsai.

Fukinsei – Ασυμμετρία

Η αρχή για τον έλεγχο της φυσικής ισορροπίας είναι η ασυμμετρία.

Στην φύση δεν υπάρχει η απόλυτη συμμετρία, συνεπώς η ασυμμετρία δεν σημαίνει την δυσαρμονία αντιθέτως είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό που πρέπει να δώσουμε σε ένα bonsai για να δημιουργήσουμε οπτική αρμονία.
Μερικά παραδείγματα περί ασυμμετρίας για τα Bonsai είναι ότι ποτέ δεν το τοποθετούμε στο κέντρο του δοχείου (Peter Chan), όπως επίσης δεν επιτρέπονται και τα τέλεια ισόπλευρα τρίγωνα...

Kanso- Απλότητα

Και εδώ η φύση μας δίνει το καλύτερο παράδειγμα μέσα από τις φυσικές και απλές επιλογές που ακολουθεί.

Τα bonsai μας πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο απλά,  να εκπέμπουν μια διαύγεια και μια αίσθηση τακτοποίησης, αποφεύγοντας τις υπερβολές με εντυπωσιακές γλάστρες ώστε η εικόνα να μην μπερδεύει τον παρατηρητή.

Koko- Αυστηρή Λιτότητα, Ωριμότητα, Το απολύτως αναγκαίο …..Less is more

Ο όρος περιλαμβάνει την αισθητική εμπειρία της αυστηρής λιτότητας όμως μέσα από την αίσθηση της ωριμότητας. Μια γηραιά εικόνα ενός δέντρου που έζησε μια ασκητική ζωή είναι πλέον απαλλαγμένη από οτιδήποτε περιττό και μεταδίδει το  αίσθημα της λιτής μεγαλοπρέπειας διατηρώντας ένα ισχυρό συναισθηματικό στοιχείο.

Shizen- Φυσικότητα,

Όταν το επιθυμητό αποτέλεσμα σε παραπέμπει σε μια εικόνα βγαλμένη από την φύση και ανεπηρέαστη από οποιαδήποτε ανθρώπινη παρέμβαση. 
Θεμιτή είναι η καταγραφή πάνω στο δέντρο όλων των δυσμενών συνθηκών που υπέστη κατά την διάρκεια της ζωής του από τις καιρικές συνθήκες ή από τυχαία γεγονότα.

Yugen- Εμβρίθεια (διεισδυτικότητα του πνεύματος)

Είναι το μη προφανές, το μη αυτονόητο σε αυτό που βλέπουμε.

Είναι το Bonsai που μέσα από την ιστορία που αναδεικνύει η ηλικία του και το μεγαλοπρεπές παρουσιαστικό του μας ταξιδεύει μυστικιστικά σε πτυχές του παρελθόντος και σε αυτό που κρύβεται πίσω από την εικόνα, προτρέποντας μας σε διαλογισμό ώστε να διδαχτούμε τη βαθιά συσσωρευμένη γνώση του.

Datsuzoku- Υπέρβαση των συμβατικών όρων και κατοχύρωση της ελευθερίας.

Κάθε Bonsai έχει μια ξεχωριστή προσωπικότητα και είναι μοναδικό όπως και ο δημιουργός του.

Πρόκειται για την ασυλία του καλλιτέχνη στην υπέρβαση των συμβατικών κανόνων και του παραδοσιακού τρόπου σκέψης η οποία πηγάζει από την αισθητική μορφοποίηση του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη, των σκέψεων και των αισθημάτων του.

Seijaku- Ηρεμία και Γαλήνη

Η τέχνη των Bonsai είναι μια τέχνη με βαθιά γνώση που πηγάζει μόνο από ένα ήρεμο μυαλό.

Μέσα από την επιβλητική παρουσία του και την ενασχόληση μαζί του, ένα bonsai πρέπει να μεταδίδει συναισθήματα της γαλήνης και ψυχικής ηρεμίας.

Πρέπει πρώτα να ενστερνιστούμε την σοφία της έννοιας Wabi-Sabi, η οποία  έχει ως αρχή της την φυσικότητα και την ταπεινότητα και έπειτα τις βασικές αισθητικές αρχές, ώστε να μπορέσουμε να μεταφέρουμε στον θεατή όχι απλά μια όμορφη εικόνα αλλά μια ολόκληρη φιλοσοφία….!!!!

Bαλσαμής Γιώργος. 

Βιβλιογραφία και πηγές:

Chan, Peter. Bonsai Master Class. New York: Sterling, 1988

Koren, Leonard. Wabi-sabi for Artists, Designers, Poets & Philosophers.

Juniper, Andrew. Wabi-sabi: the Japanese Art of Impermanence. Boston: Tuttle, 2003.

http://www.greecejapan.org/shinto2008.htm

http://en.wikipedia.org

http://www.anime.gr